Visueel waarnemen

Het is erg leuk om tijdens een meteorenzwerm buiten te gaan liggen en naar vallende sterren te gaan kijken. De meest simpele manier om naar dit hemels schouwspel te kijken, is met het blote oog.

Iedere meteoor is weer een verrassing, aangezien je niet weet waar deze zal aan de hemel zal verschijnen. Ook zul je merken dat meteoren er steeds anders uitzien. De helderheid en de kleur kunnen behoorlijk variëren. Ook de duur van de meteoor verschilt. Meteoren die (vrijwel) loodrecht op het aardoppervlak door de dampkring gaan, zie je voor een fractie van een seconde. Meteoren die schuin de door de dampkring gaan, duren langer. Hun weg door de dampkring is namelijk ook wat langer. Sommige meteoren bewegen bijna evenwijdig aan het aardoppervlak en kunnen zelfs enkele seconden duren. Ze trekken daarom ook een lang spoor aan de hemel. Door hun relatief horizontale beweging blijven ze langer op de hoogte 80 tot 100 kilometer. Dit effect kun je soms zien als de radiant laag boven de horizon staat. Meteoren ‘schampen’ als het ware de dampkring. Deze meteoren worden aardscheerders genoemd.

Waarneemtips

Voor een beginnend visueel waarnemer is het goed om de verwachtingen vooraf ietwat te temperen. Soms koppen berichten in de media met honderden meteoren per uur, en dat is wat misleidend. Het gaat dan veelal om de theoretische uurmaxima die sterk afhankelijk zijn van de omstandigheden waarin je meteoren probeert waar te nemen. Eén vallende ster per minuut is namelijk al een heel goede score voor een zeer actieve meteorenzwerm. Om te weten waar je aan toe bent, en om de kansen op een mooie waarneemavond te vergroten, geven we hieronder een aantal waarneemtips voor het visueel waarnemen van meteoren.

1. Zoek uit wanneer de meteorenzwerm piekt. De aarde beweegt tijdens een meteorenzwerm door het stofspoor van een komeet, en het dichtste deel zorgt voor het piekmoment waarop we de meeste meteoren per uur kunnen zien. Dat piekmoment vindt voor iedereen op aarde op hetzelfde moment plaats, alleen bevind je je niet altijd op de juiste plek op aarde om die opleving waar te nemen. Zo kan een meteorenzwerm ‘s nachts in de VS een prachtig spektakel opleveren, terwijl het bij ons al dag is.

2. Kijk ook in de nachten rondom het piekmoment. Vaak merk je dat het aantal meteoren in de nachten voor en na het maximum al hoger is dan tijdens een gebruikelijk nacht. Probeer dus ook de nachten rondom de piek van een meteorenzwerm waar te nemen, bijvoorbeeld als het weer tegen zit.

3. Waar staat de radiant? Vooropgesteld: je hoeft niet de radiant aan de hemel te vinden om meteoren waar te nemen. In de richting van de radiant kijken is óók niet nodig. Tijdens een meteorenzwerm schieten de meteoren namelijk vanuit de radiant in alle richtingen langs te sterrenhemel. Het is echter belangrijker om te weten of de radiant al boven de horizon staat, want dan neemt ook het aantal meteoren sterk toe. Het aantal meteoren is bovendien het grootst als de radiant op jouw locatie zijn hoogste punt aan de hemel heeft bereikt. Met een draaibare sterrenkaart, meteoscope (zie hieronder) of een planetariumprogramma kun je daar snel achter komen.

4.  Zoek een donkere plek. Omgevingslicht is dé grootste storende factor voor de meteoorwaarnemer. Je ogen hebben tijd nodig om aan de duisternis te wennen om lichtzwakke details, zoals meteoren, waar te nemen. Omgevingslicht in een stedelijke omgeving, verlichting van gebouwen en wegen maakt de hemel bovendien een stuk lichter waardoor meteoren moeilijker te zien zijn. De helderheid van de hemel overstraalt dan dus de zwakste meteoren. Als gevolg daarvan zijn vanuit de stad of een groot dorp enkel de heldere exemplaren te zien. Het verschil met het platte land kan met die storende invloeden daarom makkelijk een factor 5 bedragen. Om meteoren goed te kunnen bekijken is het dus belangrijk om een donkere plek op te zoeken. Een donker park is al een goed begin, langs het water van een meer, of het liefst (ver) buiten de stad.

5. Neem de tijd. Meteorenzwermen zijn natuurlijke fenomenen die zich niet op de seconde precies laten voorspellen. Een maximum op een exact uur is dus eigenlijk niet zo duidend voor wat je zult zien. Beperk je daarom niet tot een kwartiertje waarnemen, maar blijf een uur of langer kijken. Het spreekt voor zich dat je jezelf warm moet aankleden en het jezelf zo comfortabel mogelijk maakt, bijvoorbeeld met een ligstoel en een deken.

Hoeveel meteoren kun je verwachten?

We stonden er hiervoor al even bij stil; wat mag je verwachten tijdens een meteorenzwerm? Van meteorenzwermen wordt de activiteit van de zwerm vaak weergegeven met het theoretische ZHR (Zential Hourly Rate). De hoeveelheid meteoren dat je in werkelijkheid kunt zien, is van verschillende factoren afhankelijk. Lees daarom dit achtergrondartikel om er achter te komen wat het aantal zichtbare meteoren op een waarneemavond beïnvloed.

Handig hulpmiddel; de Meteoscope

De Meteoscope. Speciaal ontwikkeld voor de (visuele) meteoorwaarnemer.

Wil je wat verder gaan met meteoorwaarnemen dan is de Meteoscope een ahndig hulpmiddel. Dit is een draaibare sterrenkaart van ruim 30 cm in doorsnede. Hij is speciaal gemaakt voor meteoorwaarnemers, in opdracht van de Werkgroep Meteoren. Op de geplastificeerde sterrenkaart zijn de posities van de radianten van meteoorzwermen ingetekend. Daarnaast zijn er drempelvelden aangegeven (waarmee je de donkerte van de hemel kunt bepalen) en kun voor elk moment van de nacht ondermeer de hoogte en het azimut (kompasrichting) van een ster of radiant aflezen. Op de achterkant vind je in het Nederlands en Engels een uitgebreide gebruiksaanwijziging, een tabel met metoorzwermen, de grensmagnitudes voor elk drempelveld, de formule om het ZHR te berekenen en een lijst met de Latijnse en Nederlandse namen van sterrenbeelden die op de kaart voorkomen. Zelfs in een digitaal tijdperk blijft een simpele sterrenkaart een handig én waardevol hulpmiddel voor de (visuele) meteoorwaarnemer. Je kunt de Meteoscope bij de Werkgroep Meteoren bestellen voor 12,- Euro excl. verzendkosten; neem daarvoor contact op met het bestuur als je een exemplaar wilt aanschaffen (stuur je bericht o.v.v. ‘Meteoscope’).

Meteoren tellen

Visueel waarnemen. Met memorecorder in de hand kun je meteoren tellen, terwijl een fotocamera op statief de meteoren vastlegt.

Als je het visueel waarnemen een beetje onder de knie hebt, wordt het is interessant om je visuele waarnemingen te vastleggen. Zo kun je meteoren binnen bepaalde tijdsintervallen gaan tellen. Later zijn deze om te rekenen naar de activiteit van de zwerm (ZHR). Het enige dat je hiervoor nodig hebt, is een nauwkeurige klok die ingesteld is op de juiste tijd, pen en papier, een gemakkelijke stoel, warme kleding en een hoofd- of zaklamp met zwak rood licht. Dit laatste is belangrijk omdat het witte licht van een normale zaklamp zo fel is, dat de ogen na het gebruik steeds weer opnieuw moeten wennen aan het donker. Kijk dus ook zo min mogelijk op je smartphone, want na elke keer moeten je ogen zich weer aanpassen. In de outdoorwinkel kun je hoofdlampjes krijgen met roodfilter, maar een eenvoudige oplossing is het gebruiken van een rood fietslampje of het aanbrengen van een rood stukje papier op een normale zaklamp. Wil je je waarnemingen achteraf uitwerken zonder iets te missen van de meteorenzwerm, dan is de  memorecorderfunctie op je smartphone een handig hulpmiddel. Zo kun je overdag je waarnemingen op je gemak uitwerken.

Belangrijke gegevens die je bij elke meteoor kunt opschrijven of inspreken zijn o.a. het tijdstip (op de seconde nauwkeurig), de zwerm waar deze bij hoort, helderheid, kleur en bijzonderheden zoals opvlammingen of nalichtende sporen (het nagloeien van een meteorenspoor). Meteoorwaarnemingen die systematisch zijn aangepakt, kunnen daarom bijzonder nuttig zijn. Voor een goede verwerking van visuele waarnemingen is het daarom belangrijk dat je ook let op de mate van bewolking, de grensmagnitude (de helderheid van de zwakst zichtbare sterren) en de tijd die aan het waarnemen is besteed. Een waarneemformulier met toelichting kun je op deze pagina downloaden.

Liever creatief met pen of potlood?

Je kunt meteoren ook intekenen op sterrenkaarten. Hiervoor zijn sterrenkaarten met een zogeheten gnomonische projectie ontworpen, zodat je de meteoor als een rechte lijn kunt tekenen. Lees meer over deze speciale sterrenkaartje op deze pagina.

Meteoorwaarnemen als hobby, samen met anderen

Om de kansen op een mooie waarneemavond te vergroten, organiseren leden van de Werkgroep vaak ook speciale waarneemacties. Soms zijn dat expedities naar exotische locaties om het piekmoment van de zwerm mee te maken, maar vaak zijn het ook kleinschalige crashacties waarbij er per auto naar een geschikte heldere plek in Nederland of Europa wordt gereden. Dit soort acties lenen zich natuurlijk óók erg goed voor andere vormen van het meteoorwaarnemen, zoals meteoorfotografie, all-sky fotografie en spectroscopie.

Lees verder: