Door: Anne van Weerden
Sir William Rowan Hamilton en zijn zoon William Edwin Hamilton. Bron: Hankins, T.L. (1980), Sir William Rowan Hamilton. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
Sir William Rowan Hamilton (1805-1865) was professor sterrenkunde aan Trinity College in Dublin, en Koninklijk Astronoom van Ierland. Toch was hij in feite geen sterrenkundige maar wiskundige. Vanaf zijn zeventiende werkte hij aan optica, en hij formuleerde uiteindelijk een complete theorie waarin het er niet toe deed of licht uit golven of deeltjes bestaat. In 1835 werd hij geridderd omdat hij, voor zover bekend, als eerste wiskundig een fenomeen had voorspeld dat daarna experimenteel werd aangetoond in plaats van andersom. Hij paste zijn ontdekkingen in optica ook toe in mechanica, en zijn herformulering van klassieke mechanica is nu fundamenteel voor de hedendaagse natuurkunde; Hamilton’s mechanica overleefde de overgang van Newton’s mechanica naar Einstein’s relativiteitstheorie en wordt nu in bijvoorbeeld kosmologie en quantummechanica gebruikt.
In 1843 ontdekte hij de zogenaamde quaternionen en die leidden tot de nu algemeen gebruikte vectoranalyse, waarin vectoren pijlen zijn met een lengte en een richting die in de natuurkunde bijvoorbeeld de grootte en de richting van een snelheid voorstellen. Maar de quaternionen zelf zijn zo lastig in gebruik dat ze na de komst van de vectoranalyse vrijwel verdwenen, ze werden pas weer belangrijk na de komst van de computers. In de jaren ’70 werden ze gebruikt in het Space Shuttle programma en sinds de jaren ’90 ook in games; de eerste game waarin ze gebruikt werden was Tomb Raider met Lara Croft. Aangezien ze voor computers veel gemakkelijker zijn dan rotatiematrices werd veel computerkracht bespaard, wat tot gevolg had dat de bewegingen in Tomb Raider er zo verrassend soepel uitzagen. Quaternionen worden nu ook gebruikt voor bijvoorbeeld wandelende robots, in de geneeskunde voor operatierobots, en in de ruimtevaart om satellieten te stabiliseren en voor de robotkarretjes op Mars.
Het is niet algemeen bekend dat Hamilton ook een kleine bijdrage geleverd heeft aan ‘meteoric astronomy’, zoals hij dat zelf noemde. In de jaren 1880 schreef Robert Perceval Graves een driedelige en tweeduizend pagina’s dikke biografie over Hamilton, en in het tweede deel schreef Graves een eenzame zin tussen wat andere en totaal ongerelateerde verhalen door: “[Hamilton] stuurde naar [de plaatselijke krant] Saunders’s Newsletter een zeer volledig verslag van een prachtige meteoor die hij had gezien in de nacht van de 13e mei, toen hij [vanuit Dublin] naar huis liep na de vergadering van de [Royal Irish] Academy.” [Graves, 1885, p. 650].
Waarschijnlijk hebben niet veel mensen Graves’ biografie zo goed gelezen dat de zin ze opviel, of ze hadden misschien geen mogelijkheid om naar Dublin te gaan en de krant in te zien. Sinds de komst van de wereldwijde bibliotheekcatalogus WorldCat (https://www.worldcat.org), is het mogelijk om in een enorm aantal bibliotheken tegelijk te zoeken, en het artikel was eigenlijk snel gevonden: een bibliotheek in Boston bleek het op microfiche te hebben.
Opgetogen vertelde ik aan Rob van Gent, een bekende spreker van de KNVWS-lijst, over mijn vondst en hij hielp me met het aanvraagverzoek. Vervolgens zorgde een bibliotheekcollega dat ik de scan uit Boston kreeg. Rob had de scan ook gelezen en al heel snel mailde hij opgewekt dat hij een idee had over uit welke meteorenzwerm Hamilton’s meteoor afkomstig kon zijn geweest. Met zijn suggestie vond ik dat, als ik kon laten zien dat het echt een meteoor van die zwerm was, het krantenartikeltje van Hamilton meteen voor zover bekend het allereerste waarneemverslag was van een lid van die zwerm.
Het lukte inderdaad om uit Hamilton’s verslag een traject af te leiden dat nauwkeurig genoeg was om aannemelijk te maken dat het om een meteoor uit het Schorpioen-Boogschuttercomplex ging, en daarmee was Hamilton’s verslag het oudste. Het artikel waarin de waarneming beschreven en uitgewerkt is, [Van Weerden, 2017], is nu gepubliceerd in het tijdschrift WGN van de internationale meteorenorganisatie IMO. Zo heeft Sir William Rowan Hamilton 152 jaar na zijn dood dan toch nog een sterrenkundig wapenfeit op zijn naam staan.
Referenties
- Graves, R.P., 1885. Life of Sir William Rowan Hamilton Knt., LL.D., D.C.L., M.R.I.A., Andrews Professor of Astronomy in the University of Dublin and Royal Astronomer of Ireland, Etc. Etc.: including Selections from his Poems, Correspondence, and Miscellaneous Writings. Vol. 2. Dublin: Hodges, Figgis, & Co. https://archive.org/details/lifeofsirwilliam02gravuoft.
- Weerden, A. van, 2017. On an 1850 report of a fireball from the Scorpiid-Sagittariid Complex. WGN, Journal of the International Meteor Organization, 45 (6): pp. 160-165. Het volledige artikel is ook als PDF (617 kb) te downloaden op de website van Anne van Weerden.
- Lees voor meer informatie over Hamilton het artikel van Anne van Weerden en Steven Wepster: “A most gossiped about genius: Sir William Rowan Hamilton“.
